شهاب سنگ زنجان كجاست؟

در این نوشتار نگاهی خواهیم انداخت به داستان شهاب سنگ‌ها در ایران و مطالعات مرتبطی كه در این باره در جریان است. در ادامه‌ی این مقاله، فهرست تأیید شده‌ی شهاب سنگ‌های ایران در بولتن شهاب سنگ شناسی را خواهید دید.

شهاب سنگ‌های ورامین و نراق

تا چند سال پیش وقتی می‌خواستیم از شهاب سنگ‌های ایران اطلاعاتی كسب كنیم، به نام این دو شهاب سنگ برمی‌خوردیم. شهاب سنگ ورامین كه می‌توان گفت مشهورترین نمونه از ایران است در فروردین 1259 در حوالی اشتهارد سقوط كرد. البته نام این سنگ به دلایل مختلف با نام ورامین ثبت شد. این شهاب سنگ از انواع سنگی- آهنی است كه تركیبی از آهن- نیكل خالص و كانی‌های سیلیكاته هستند. این سنگ كه در كل 54 كیلوگرم وزن داشته، اكنون در كاخ موزه گلستان در تهران نگه‌داری می‌شود و بازدید از آن برای عموم آزاد است.
پس از نزدیك به صد سال از واقعه‌ی سقوط شهاب سنگ ورامین، در مرداد 1353/ اوت 1974، شهاب سنگی به وزن حدود 2700 گرم پس از ایجاد حفره‌ای با قطر حدود یك متر در سقف، به كف آزمایشگاه یك دبیرستان افتاد. آن زمان شهاب سنگ به منظور مطالعه به آقای دكتر عشقی از مؤسسه‌ی ژئوفیزیك دانشگاه تهران سپرده شد. خوشبختانه به لطف تحویل این شهاب سنگ به پژوهشگران، مطالعات قابل توجهی در دانشگاه‌های مختلف خارجی روی آن انجام گرفت. شهاب سنگ نراق از نوع شهاب سنگ‌های «كندریتی رایج» H6 است كه بیشترین مقدار آهن- نیكل خالص را در میان این گروه از شهاب سنگ‌ها دارند. خوشبختانه، آقای دكتر عشقی درصدد تأسیس موزه‌ای برای شهاب سنگ‌ها در شهر نراق در چند ماه آینده هستند و قرار است شهاب سنگ‌هایی كه از بیابان‌های مختلف جهان توسط گروه فرانسوی- ایرانی جمع آوری شده در این محل در معرض نمایش قرار دهند. البته هدف اصلی این موزه، شهاب سنگ نراق است كه متأسفانه‌ قطعه‌ی اصلی این شهاب سنگ فعلاً معلوم نیست كجاست! این سنگ در اختیار مؤسسه‌ی ژئوفیزیك بوده است؛ ولی براساس تجربه‌ی كارِ نگارنده در كارگاه‌های سنگ شناسی، بعید نیست كه این سنگ به همراه قطعات دیگر دور ریخته شده یا اینكه در یك انباری فراموش شده باشد. با این حال، قطعه‌ای كوچك از شهاب سنگ نراق را كه در واقع نمونه‌ی مرجع برای مطالعه است دكتر عشقی از آلمان به ایران منتقل خواهند كرد.

شهاب سنگ‌هایی از بیابان لوت

حدود ده سال پیش در میان قطعات سنگی جمع آوری شده در طی یك برنامه‌ی صحرایی در حاشیه‌ی غربی بیابان لوت در حوالی شهداد، نمونه‌ای به وزن حدود 10 كیلوگرم جلب توجه كرد كه پس از بررسی‌های اولیه مشخص شد كه یك شهاب سنگ «كندریتی رایج» H5 است. طبقه بندی این نمونه‌ها توسط دكتر حسن زاده انجام شد و ایشان نام شهداد را برای آن پیشنهاد دادند. محل نگهداری قطعه‌ی اصلی شهاب سنگ شهداد نیز نامعلوم است! طبق صحبت نگارنده، با یابنده‌ی سنگ، بسیار محتمل است كه این نمونه در میان وسایل موجود در انباری منزل ایشان مفقود شده باشد! شهاب سنگ شهداد، شروع تلاشی برای بررسی بیابان‌های ایران و به طور خاص بیابان لوت از منظر وجود شهاب سنگ‌ها بود.
با در اختیار قرار گرفتن امكانات مناسب سفرهای بیابانی، گروهی از گردشگران باتجربه و حرفه‌ای برای دیدن و ثبت زیبایی‌های بیابان لوت عازم سفر شدند. در طول این سفرها به سنگ‌هایی در مناطق عاری از سنگ برمی خوردند كه برایشان بسیار جالب توجه بود. حدود چهار سال پیش قطعات فراوانی از یك شهاب سنگ از لوت مركزی توسط گروهی به سرپرستی مهرداد قزوینیان جمع آوری شد. وی به لطف آشنایی كه با ارزش علمی این نمونه داشت، قطعه‌ای از آن را در اختیار نگارنده قرار داد. با توجه به گزارش و امكان یافتن قطعات شهاب سنگی بیشتر از لوت، مقدمات تشكیل گروهی علمی متشكل از پژوهشگران فرانسوی و ایرانی را دادم.
اقدام اول این گروه ثبت دو «ناحیه‌ی جمع آوری چگال» در این بیابان بود. ناحیه‌ی جمع آوری چگال به محدوده‌های تأیید شده توسط كمیته‌ی نام گذاری شهاب سنگ‌ها گفته می‌شود كه احتمال جمع آوری تعداد زیادی نمونه از آن‌ها می‌رود. برای ناحیه‌ی لوت مركزی، دو محدوده‌ی كرمان و لوت تعیین شد كه در نتیجه‌ی آن هر شهاب سنگی كه در این نواحی پیدا می‌شود با این نام و یك شماره مشخص می‌شود. به این ترتیب اولین شهاب سنگ یافت شده توسط گروه قزوینیان با نام «لوت 001» شناخته شد. پس از ایشان گروه‌های شناخته شده‌ی دیگری نیز موفق به كشف قطعات شهاب سنگ شدند كه با نام مرتبط با محدوده‌ی كشف مشخص شده‌اند.
یكی از جالب‌ترین نمونه‌ها، شهاب سنگ 17 كیلوگرمی كرمان 001 است كه در ناحیه‌ی كلوت توسط اعضای كانون سبز فارس و همكاران ایشان در یكی از برنامه‌های كویرنوردی پیدا شد. شهاب سنگ‌های لوت همگی از نوع كندریت‌های رایج هستند؛ اما تفاوت‌هایی را در طبقه بندی دقیق‌تر با یكدیگر نشان می‌دهند. شهاب سنگ‌های دیگری نیز اخیراً از بیابان لوت جمع آوری شده‌اند كه به زودی در بولتن ثبت خواهند شد. خوشبختانه، صاحبان این شهاب سنگ‌ها همگی به این نمونه‌ها اهمیت داده و به خوبی از آنها مراقبت می‌كنند. امیدواریم در آینده، با حمایت یك سازمان علمی، این افراد بتوانند نمونه‌هایشان را برای نمایش در معرض دید عموم قرار دهند. تمامی قطعات شهاب سنگ‌های لوت بعد از طبقه بندی توسط پژوهشگران مختلف برای مطالعات بیشتر در رابطه با زمان سقوط تك تك‌شان و دیگر موارد در اختیار نگارنده قرار گرفتند.

داستان شهاب سنگ فامنین

پس از حدود 40 سال از سقوط شهاب سنگ نراق، در صبحگاه ششم تیرماه 1394 اتفاقی بسیار نادر و هیجان انگیز روی داد. شهاب سنگی پس از برخورد با بام خانه‌ای در شهر فامنین استان همدان به چند قطعه شكست و باعث آسیب به عایق بام شد. شهاب سنگ فامنین از نوع كندریت‌های رایج است، اما تفاوتی كه با بقیه دارد این است كه در بین این گروه پرتعداد شهاب سنگ‌ها از انواع به نسبت كمیاب است. حدود 20 گرم نمونه به عنوان نمونه‌ی مرجع از این شهاب سنگ در كنار شهاب سنگ‌های دیگر از ایران در آرشیو مركز اروپایی مطالعات و آموزش علوم زمین (CEREGE) در فرانسه نگه‌داری می‌شود. اما متأسفانه با فعالیت‌های اخیر شركت‌های دلالی شهاب سنگ در كشور، سنگ اصلی در دسترس مجموعه دار خارجی قرار گرفته و هیچ قطعه‌ای از آن در كشورمان‌ نمی‌ماند. شایسته بود كه سازمان‌های مختلف درصدد نگه‌داری این نمونه به عنوان یك میراث علمی برمی آمدند. تلاش‌های نگارنده برای عرضه‌ی شهاب سنگ فامنین، حداقل به یك مجموعه‌دار حرفه‌ای كه با پژوهشگران در ارتباط مستقیم باشد و می‌توانست در آینده نمونه را به كشورمان برگرداند نیز كارساز نبود.
***
فهرست تأیید شده‌ی شهاب سنگ‌هایی ایران در بولتن شهاب سنگ شناسی

و اما «شهاب سنگ» خبرساز هشتم مرداد!

هنوز هیجان زده از سقوط شهاب سنگ فامنین بودیم كه در هشتم مرداد ماه 1394، خبری مربوط به رؤیت یك آذرگوی پرنور در آسمان ایران در سر خط خبرگزاری‌های داخلی و حتی خارجی قرار گرفت. انواع و اقسام گزارش‌ها و اظهارنظر‌های رنگارنگ از افراد مختلف به گوش می‌رسید؛ از اظهارات شتابزده‌ی مسئولان ستاد بحران در برخی استان‌ها كه از خسارت و صدمات ناشی از برخورد شهاب سنگ صحبت می‌كردند تا مصاحبه‌های عده‌ای كه كل اتفاق را زیر سؤال می‌بردند و شایعه می‌دانستند. در این بین یك مشكل عمده وجود داشت: مسئولان، خبرنگاران و بیشتر رسانه‌ها، تفاوت بین شهاب و شهاب سنگ را‌ نمی‌دانستند و این باعث سردرگمی در ساعات اولیه‌ی اتفاق برای افراد مطلع بود. اما با رسیدن گزارش‌ها و تصاویر مطمئن شدیم كه با یك شهاب پرنور (آذرگوی) سروكار داریم كه احتمالاً قطعه‌ای از آن نیز به شكل شهاب سنگ فرود آمده است. با توجه به تجربه‌ای كه در رابطه با فراموشی زودهنگام رویداد قبلی (فامنین) داشتیم، زود دست به كار شدیم، تا داده‌های رصدی را از افراد جمع آوری كنیم. به لطف كمك گروهی از روزنامه نگاران علمی، فرم الكترونیكی تهیه و در وبگاه نجوم و شبكه‌های اجتماعی منتشر شد. هر لحظه گزارش‌هایی از نقاط مختلف كشور می‌رسید. پراكندگی مكانی مشاهده بسیار وسیع بود. گزارش‌هایی از مشهد تا ارومیه، از رشت تا اصفهان به دست‌مان رسید. اما واضح بود كه بیشتر این گزارش‌های رصدی از حوالی استان‌های تهران و قزوین و زنجان بود. طبق داده‌های رصدی، زمان وقوع پدیده نزدیك به ساعت 20 و 15 دقیقه و حوالی غروب آفتاب بود. به جز این گزارش رصد، شهاب‌های پرنوری نیز در حوالی ساعت 21 نیز در بین داده‌ها بود. البته این را هم در نظر داشتیم كه همزمان بارش‌های شهابی دلتا- دلوی و برساوشی فعال بودند و ممكن است كه این شهاب‌های «تأخیری» متعلق به این بارش باشند. دو روز بعد از حادثه، فیلمی از یك سنگ مشكوك پخش شد كه در آن كشاورزی درباره‌ی سقوط سنگی از آسمان در منطقه‌ی بین حصار و مُشَمپا در استان زنجان، اندك زمانی بعد از انفجار آذرگوی در جو توضیح می‌داد. شكل سنگ و توضیحات شاهدان و همچنین مكان حدودی محاسبه شده‌ی سقوط كه بر این منطقه منطبق بود، احتمال شهاب سنگ بودن آن را تقویت می‌كرد. با استفاده از روش مثلث بندی و استفاده از گزارش‌های رصدی می‌توان مكان حدودی سقوط شهاب سنگ احتمالی را مشخص كرد. در نقشه‌ی پایین همین صفحه، عبدالرضا لاوری با استفاده از تعدادی كمی از داده‌های رصدی جمع آوری شده از طریق فرم الكترونیك مذكور، محدوده احتمالی سقوط را مشخص كرده است كه با محل گزارش شده برای شهاب سنگ احتمالی در استان زنجان مطابقت دارد.
با پی‌گیری‌های مستمر افراد مختلف، ازجمله اسدالله قمری نژاد (كه رد غبار آذرگوی را نیز ثبت كرده بودند) از منجمان آماتور قدیمی زنجان با مسئولان استانی پی بردیم كه شهاب سنگ از صاحب آن تحویل و در اختیار مسئولان استان زنجان قرار گرفته است. در حال حاضر هماهنگی‌ها برای كسب تكه‌ای از آن برای بررسی ماهیت و تأیید احتمالی آن و در نهایت مطالعات پیشرفته با همكاری مسئولان در جریان است. هر روز كه از زمان سقوط این شهاب سنگ فاصله می‌گیریم، بخشی از اطلاعات بی‌نظیر آن را در نتیجه حضور در محیط سیاره‌ی زمین از دست می‌دهیم. این قطعه سنگ باید هرچه زودتر در اختیار پژوهشگران قرار بگیرد تا بتوانیم كاری شایسته انجام دهیم.
مورد مهمی كه به نظر در این موارد باید رعایت كرد، این است كه در چنین حوادثی، افراد و مسئولان اصولاً باید نمونه را در اختیار متخصصان قرار دهند؛ نگه‌داری چنین نمونه‌هایی در گنجه هیچ دردی را دوا‌ نمی‌كند! در نظر داشته باشیم كه سازمان‌های فضایی كشورهای پیشرفته، میلیون‌ها دلار هزینه می‌كنند تا بتوانند در نهایت چند دهم گرم از سطح اجرام منظومه‌ی شمسی برای بررسی در آزمایشگاه‌ها به زمین بیاورند؛ در حالی كه در چنین پدیده‌ای چند كیلوگرم نمونه از خارج از زمین با اقبال زیاد در پهنه‌ی كشورمان سقوط كرده و باید آن طور كه بایسته و شایسته است با آن برخورد شود تا در نهایت با مطالعه آن و انتشار نتایج، نام كشور را در مجامع حرفه‌ای علمی مطرح كرد.
در نظر داشته باشیم با توجه به حضور دلالان در منطقه، ممكن است كه نمونه‌ها از دسترس مردم و محققان خارج شود و به عاقبت شهاب سنگ‌های دیگری كه از كشور خارج شده‌اند دچار شوند. به جز این مورد مهم، اهمیت بالای داده‌های مفید رصدگران در قالب یك پروژه‌ی علوم شهروندی است كه امیدواریم در اتفاقات مشابه، چنین همكاری‌هایی با گزارش داده‌های بیشتری از سوی علاقه‌مندان به مراكز علمی انجام گیرد. گروه‌های نجوم آماتوری با جمع آوری داده‌ها از مردم محلی در مناطق مختلف می توانند نقش مؤثری در این زمینه ایفا كنند. با توجه به وسعت كشورمان، وقوع چنین اتفاقاتی در آینده دور از ذهن نیست. در اینجا باید با جمع آوری صحیح داده‌ها و نمونه‌ها و بررسی‌های علمی در آینده، قدم در راه شناخت منظومه‌ی شمسی برداریم. در این میان نام ایران نیز خواهد درخشید.
قسمت‌های حاوی عناصر عدد اتمی بالا با رنگهای روشن‌تر مشخص شده‌اند. مناطق سفید آهن- نیکل خالص و مناطق خاکستری کانی‌های سیلیکاته هستند.
اجسام دایره‌ای شکل حاوی قطعات سیلیکاته، کندرول‌ها هستند که جزو اولین مواد تشکیل شده در سحابی اولیه منظومه شمسی با سن 4/5 میلیارد سال هستند / عکس:CEREGE
منبع مقاله :
ماهنامه نجوم، شماره‌ی 10.